Czy zdarzyło Ci się kiedyś natknąć na ciekawą myśl, której autorem okazał się być któryś ze stoickich filozofów? Mądrości filozofii starszej niż chrześcijaństwo zestarzały się bardzo dobrze, a stoicy pozostawili po sobie o wiele więcej niż tylko kilka błyskotliwych cytatów. Jeśli sentencje stoickie przypadły Ci do gustu i chciałbyś zgłębić ten światopogląd (do czego gorąco zachęcam), pozostaje pytanie: od czego zacząć? Oczywiście masz do dyspozycji wiele napisanych współcześnie książek, które przenoszą stoicyzm w XXI wiek. Są one zazwyczaj napisane bardzo przystępne i skupiają się na praktycznym wykorzystaniu tej filozofii w życiu (co dla mnie jest ich ogromną zaletą).
Jednakże nic nie stoi na przeszkodzie aby sięgnąć po oryginalne dzieła starożytnych stoików. Najbardziej rozpoznawalnymi przedstawicielami stoicyzmu są Marek Aureliusz, Seneka (Młodszy) oraz Epkitet. Teksty pozostawione po sobie przez tych trzech filozofów zdecydowanie różnią się od siebie pod wieloma względami. Od którego z nich zacząć aby najlepiej czerpać z ich życiowej mądrości? Na to pytanie nie ma jednej słusznej odpowiedzi, ale mogę podzielić się swoim doświadczeniem.
„Rozmyślania” Marka Aureliusza
Marek Aureliusz (121-180 n.e.): rzymski cesarz i filozof. Jako ostatni z „Pięciu Dobrych Cesarzy”, prowadził rzymskie imperium przez trudne czasy w latach 161-180. „Rozmyślania” są zbiorem jego osobistych notatek i refleksji, których nigdy nie zamierzał publikować. Marek Aureliusz jako zwolennik stoicyzmu, kierował się zasadami umiarkowania i samodoskonalenia. Jego życie było pasmem nieustających wyzwań, co rozwinęło w nim umiejętności radzenia sobie ze stresem i trudnościami, o czym przypominał sobie w prywatnym dzienniku, który tylko przypadkiem przetrwał do naszych czasów.
Swoją przygodę z antycznymi mistrzami rozpocząłbym właśnie od „Rozmyślań” Marka. Książka składa się z setek krótkich przemyśleń, które cesarz notował zapewne przez lata. Wiele z nich to praktyczne wskazówki postępowania w razie problemów lub napominania aby pozostawać w zgodzie ze swoimi wartościami. „Rozmyślania” można czytać na wiele sposobów – możesz codziennie czytać jedną lub kilka krótkich myśli autora lub czytać je całymi rozdziałami. Ta pierwsza forma wydaje się lepsza, ponieważ pozwala na stopniowe chłonięcie różnych przemyśleń cesarza – filozofa i pozostawia czytelnikowi czas na refleksję.
Warto zwrócić uwagę, że pierwszy rozdział „Rozmyślań” jest specyficzny. Marek wyraża w nim ogromną wdzięczność dla wielu osób, które towarzyszyły mu w życiu. Pasowałby on raczej jako epilog. Proponowałbym pominąć ten rozdział i przeczytać go na samym końcu, żeby ten początek Cię nie zraził.
Przemyślenia Marka zazwyczaj są klarowne i nie wymagają dodatkowych wyjaśnień. Moim zdaniem wiele z nich pozostało do dziś aktualnych i czytając je możemy zobaczyć jak podobne do naszych dzisiejszych zmartwień były problemy ludzi już prawie 2000 lat temu. Jednocześnie poznajemy techniki radzenia sobie z nimi tak, aby żyć dobrze i szczęśliwie.
Spokojnie można uznać „Rozmyślania” za jedno z najwybitniejszych dzieł myśli antycznej i warto mieć je w swojej biblioteczce. Niestety to jedyna lektura, którą pozostawił po sobie Marek Aureliusz.
Dzieła Seneki
Seneka (4 p.n.e.-65 n.e): rzymski filozof, dramatopisarz i polityk. Był nauczycielem młodego cesarza Nerona i jednym z najwybitniejszych myślicieli swojej epoki. Jego prace filozoficzne, takie jak „Listy moralne do Lucyliusza” i „O spokoju ducha”, skupiają się na etyce, moralności i życiu praktycznym. Seneka propagował stoicyzm, zachęcał do pogodzenia się z losem, skupieniu na wartościach ducha, a nie dobrach materialnych. Jego idee odnajdują zastosowanie zarówno w życiu prywatnym, jak i politycznym.
Po zapoznaniu się z „Rozmyślaniami” w drugiej kolejności proponuję sięgnąć po twórczość Seneki. W przeciwieństwie do Marka, Seneka pozostawił po sobie wiele dzieł, głównie napisanych w formie listów do rodziny i znajomych. Był autorem także sztuk teatralnych, ale nie wszystkie zachowały się do naszych czasów i nie są tak blisko związane z filozofią stoicką. O ile Marek zapisywał zwięzłe myśli, o tyle Seneka tworzył dłuższe formy, rozpisując się na dany temat lub pokazując rozwiązanie pewnych kwestii np. pogodzenia się z utratą kogoś bliskiego.
Już starożytni zauważyli, że Seneka pisze w specyficzny sposób i czasem nieco dziwnie konstruuje zdania. Sprawia to, że jego teksty są charakterystyczne i bardzo „cytatogenne”. Nawet nie wiemy ile znanych cytatów przypisywanych innym autorom w oryginale pochodzi od Seneki lub są dalszą parafrazą jego sentencji.
Podczas gdy Marek Aureliusz sprawia wrażenie zdystansowanego i trochę wręcz surowego, rzymski senator Seneka zdaje się mieć inne, bardziej wyrozumiałe usposobienie. Wie, że ludzie nie są idealni i popełniają błędy, a czas wolny i przyjemności także są w życiu potrzebne. Można powiedzieć, że udało mu się zbliżyć do idei „work-life-balance” i pogodzenia ze sobą różnych ról jakie pełnimy w życiu. Chociaż Seneka kreuje się na osobę nieprzykładającą wagi do dóbr materialnych, był on bardzo majętny, więc do niektórych jego rad należy podchodzić z pewnym dystansem. Nie da się mu jednak odmówić błyskotliwości, a jego przemyślenia do dziś są niezwykle przydatne.
Wybrane działa Seneki oraz fragmenty jego sztuk znajdziesz w książce „Seneka. Myśli” (książka jest dwujęzyczna, zatem jeśli znasz łacinę, to tym bardziej po nią sięgnij).
Dzieła Epikteta
Epiktet (50-135 n.e.[1]): grecki filozof stoicki. Epiktet koncentrował się na kontroli nad własnym umysłem i postawie wobec życiowych okoliczności. Jego idee, zebrane w pracach takich jak „Dyskursy” (Diatryby) i „Podręcznik”(Encheiridion) podkreślają wartość postawy opartej na filozofii stoickiej. Filozof zdobył uznanie jako nauczyciel życia praktycznego, wskazując, że szczęście można osiągnąć poprzez zrozumienie i akceptację tego, co można kontrolować, a czego nie.
Epiktet sam niczego nie napisał, a wszystkie „jego” teksty zawdzięczamy notatkom jego ucznia Arriana. Ma to pewne konsekwencje i dlatego poleciłbym zapoznać się z „jego” twórczością w trzeciej kolejności. Spisywanie cudzych myśli oraz dialogów nie jest łatwe, być może dlatego ‘monologi’ wygłaszane przez Epikteta są czasem dość chaotyczne lub zdarza się, że zbaczają z oryginalnego tematu. Z tego powodu czyta się je zdecydowanie trudniej niż zwięzłe i błyskotliwe myśli Marka lub listy Seneki.
Niewątpliwie był on wybitnym myślicielem, do którego zgłaszały się tłumy – po poradę lub chociażby po to, aby wysłuchać jego rozważań. Jednak język mówiony i język pisany to dwie różne rzeczy. Dlatego nie zachęcam rozpoczęcia swojej stoickiej przygody od czytania tych dzieł, bo łatwo można się wtedy zrazić do myśli stoickiej. Jeśli jednak znasz już twórczość innych antycznych stoików, a może nawet kilku współczesnych autorów, to sięgnięcie po „oryginalną” twórczość Epikteta może być idealnym uzupełnieniem pozostałych pozycji.
Losy Epikteta były dość ciężkie (urodził się jako niewolnik, który potem został wyzwoleńcem), co przełożyło się na jego podejście filozoficzne. Dla mnie wydaje się on dość surowy i nieugięty. Wie, że perfekcja jest niedościgniona, ale stara się do niej dążyć i być dla innych wzorem tego, jak powinien postępować filozof. Epiktet stara się żyć dokładnie tak jak naucza, przez co może wydawać się niemalże pozbawionym jakichkolwiek emocji robotem. O ile czytając Marka Aureliusza też możemy odnieść wrażenie, że dość ostro traktuje on siebie, to myślę, że Epiktet wchodzi tutaj na wyższy poziom. Według mnie najbardziej umiarkowane poglądy z całej trójki posiada Seneka, który prezentuje większą wyrozumiałość dla ludzkich słabości, ale jak każdy stoik chce dążyć do niedoścignionego wzoru prawdziwego mędrca.
Epiktet mym dziadkiem, Marek Aureliusz mym ojcem, a Seneka bratem.
Rozpoczęcie swojej przygody ze stoicyzmem
Jeśli chcesz zacząć swoją przygodę ze stoicyzmem, to spokojnie możesz sięgnąć po dzieła wyżej wymienionych twórców. Jeśli natomiast masz bardzo mało czasu na czytanie, a chciałbyś poznać mądrość płynącą z tej antycznej filozofii, to świetną książką może być dla Ciebie „Stoicyzm na każdy dzień” Ryana Holiday’a i Stephena Hanselmana, gdzie na każdej stronie znajdziesz jeden stoicki cytat wraz z komentarzem autorów. Jej założeniem jest czytanie właśnie po jednej stronie dziennie i poświęcenie chwili na refleksję.
Mam nadzieję, że powyższy wpis będzie dla Ciebie inspiracją do tego w jakiej kolejności czytać dzieła antycznych stoików. Jeśli znasz inne starożytne stoickie teksty, z którymi warto się zapoznać, dostępne po angielsku lub po polsku, to koniecznie daj znać w komentarzu.
[1] Nie znamy dokładnych dat jego narodzin ani śmierci
„Happy money” recenzja
